تواضع و فروتنی

تواضع، یکی از موضوعات علم اخلاق اسلامی است که بیشتر خصلت های پسندیده از این سرمایه بزرگ سرچشمه می گیرند. مرحوم نراقی در معراج السعادة، در تعریف تواضع می گوید:

تواضع، عبارت است از شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر ازدیگری ببیند و لازمه آن، رفتار و گفتاری است که دلالت بر احترام دیگران می کند.

تعبیر به فروتنی در فارسی دقیقا همین معنا را می رساند و این مسئله از خلال گفتار و رفتار انسان ها نمایان می شود. معنا و مفهوم حقیقی تواضع آن است که انسان در مقایسه با دیگران، امتیاز و برتری ویژه ای برای خویش قائل نشود. وجود چنین حالتی در فرد، باعث می شود که دیگران را بزرگ و گرامی بدارد. زمانی که آدمی دریابد فروتنی او برای برادران مؤمنش، فروتنی برای خداست، احساس سربلندی و عزت می کند. حضرت علی علیه السلام این ویژگی مؤمن را با کلماتی زیبا چنین توصیف می کند: «نرم خو و مهربان است، از صخره سخت تر و از بنده ذلیل تر است». مرحوم فیض کاشانی می گوید:

این فضیلت اخلاقی مانند دیگر صفات اخلاقی، دارای افراط و تفریط و حدوسط است. حد افراط، تکبر و حد تفریط، پذیرش ذلت و پستی و حدوسط آن تواضع است. آنچه ستایش شده است و فضیلت محسوب می شود، همان کوچکی کردن بدون پذیرش ذلت و پستی است.

در روایتی از امام رضا علیه السلام آمده است که از ایشان پرسیدند: حد تواضع که اگر انسان آن را انجام دهد، متواضع محسوب می شود، چیست؟ فرمود: تواضع درجات و مراحلی دارد. یکی از آن مراحل، آن است که انسان قدر و موقعیت نفس خویش را بداند و خود را در آن جایگاه قرار دهد. با مردم آن گونه رفتار کند که انتظار دارد با او رفتار کنند. اگر بدی دید، آن را با خوبی جواب دهد. خشم خود را فرو خورد و از مردم درگذرد... .

1. تواضع از فضیلت اخلاقی است که در قرآن و روایت ها بر آن تأکید شده است؛

2. تواضع یعنی، کوچکی کردن بدون پذیرش ذلت و پستی.

ارزش تواضع

تواضع و فروتنی اهمیت خاصی در اخلاق اسلامی دارد تا آنجا که خداوند به پیامبرش امر می فرماید: «[ای رسول من!] پر و بال رحمتت [را] بر تمام پیروان با ایمانت به تواضع بگستران». (شعراء: 215) این سفارش به پیامبری است که خداوند در مقام عظمت او فرموده است: «اگر به خاطر تو نبود، هرگز جهان آفرینش را نمی آفریدم». پیامبری که به حق مصداق کامل خشوع و فروتنی است و این خود، از رمزهای موفقیت آن حضرت در پیشبرد اهداف مقدسش و جذب افراد به سوی دین اسلام بود. عدی بن حاتم، علت اسلام آوردن خود را چنین بیان می کند:

وقتی به مدینه رفتم و از مسجد با آن حضرت به سوی خانه حرکت کردیم، در بین راه پیرزنی از آن حضرت [نکاتی را] پرسید و آن حضرت با بزرگواری و فروتنی خاص، مدتی طولانی کنار او ایستاد و به سؤالات او پاسخ داد. وقتی به منزل رسیدیم، زیرانداز خود را برای من انداخت و خودش در مقابل من روی زمین نشست. من گفتم این تواضع از اخلاق انبیاست، نه از سلاطین و ایمان آوردم.

خداوند تواضع را سبب سخن گفتن خود با حضرت موسی علیه السلام بیان کرده است. امام صادق علیه السلام فرمود:

خداوند به حضرت موسی علیه السلام وحی کرد: ای موسی، آیا می دانی چرا از میان همه آفریدگانم تو را برای سخن گفتن با خود برگزیدم؟ موسی علیه السلام عرض کرد: پروردگارا! علت آن چه بود؟ خداوند در پاسخ گفت: ای موسی، من در میان بندگانم، کسی را از تو متواضع تر در مقابل خود ندیدم. ای موسی تو چون نماز می گذاری، گونه خویش را بر خاک می نهی.